 Mija dziś dokładnie 115 lat od poświęcenia kościoła ewangelicko-augsburskiego w Izbicy Kujawskiej (29.09.1909 r.). Dwadzieścia pięć lat później, również 29 września w Izbicy odbyły się oficjalne uroczystości związane z oficjalnym wprowadzeniem ks. Richarda Kneifla (1904-1983) w urząd proboszcza parafii ewangelicko-augsburskiej w Izbicy Kujawskiej. Jak pokaże historia, będzie to jedyny miejscowy proboszcz-administrator w XX wieku.
Sompolno, Toruń oraz Warszawa, co łączy te trzy miejscowości? We wszystkich z nich naukę na różnych szczeblach pobierał ks. Richard Kneifel. Dzisiejszy tekst ma przybliżyć jego ścieżkę edukacyjną, nie będę więc skupiał się na całym jego życiorysie.
Richard Kneifel urodził się 30 października 1904 roku w Kłodawie w powiecie kolskim. Jego rodzice już po kilku latach przeprowadzili się do Sompolna, gdzie Otto Kneifel znalazł pracę. Pierwszy dzień w szkole utkwił w pamięci Kneifla, tak wspominał go po latach: „Moja matka zaprowadziła mnie do niej, a nauczyciel Ferdinand Kufeldt wskazał mi miejsce do siedzenia. Słuchaliśmy oczarowani, kiedy opowiadał on nam historię biblijne, a później śpiewał z nami pieśni. Widywaliśmy go także podczas niedzielnych nabożeństw – prosty i jednocześnie godny w swoim wyglądzie i zachowaniu”.
Sytuacja Kneifla i jego rodziny zmieniła się diametralnie po śmierci jego ojca (28 stycznia 1918 roku). Kneifel wraz z trzema siostrami mogli kontynuować naukę dzięki pastorowi Alexandrowi Bierschenkowi, który był jednym z głównych organizatorów powołania do życia Gimnazjum Niemieckiego w 1917 roku, a więc w 400-rocznicę wystąpienia księdza doktora Marcina Lutra. W inauguracyjnym nabożeństwie kazania wygłosili pastorzy Bierschenk i Anton Rutkowski z Dąbia. Jak wspominał ks. Kneifel: „Niemiecka szkolna instytucja została stworzona dla nas. W niej mieliśmy być wychowywani w duchu ewangelicko-luterańskim”. Z biegiem czasu liczba klas wzrosła do sześciu, a w szkole wykładowcami byli m.in. Paul Fischer, Karl Grams, August Müller, Hugo Riemer, Julian Will, Albert Breyer, Robert Klatt oraz Hermann Textor. Gimnazjum mieściło się u zbiegu ulic 11 Listopada oraz Gimnazjalnej.
Kneifel ukończył w 1924 roku gimnazjum z wyróżnieniem i stanął przed koniecznością wyboru kolejnej szkoły. Ostatecznie wybrał miasto Toruń i z dniem 1 września 1924 roku stał się uczniem koedukacyjnego Państwowego Gimnazjum humanistycznego z niemieckim językiem nauczania. Ta 8-klasowa szkoła średnia mieściła się w budynku przy ul. Piekary 49. To miejsce z bogatą historią. Budynek ten wzniesiono w latach 1598-1601 z inicjatywy Henryka Strobanda, burmistrza Torunia. Służył on jako m.in. jako bursa dla zamiejscowych i uboższych uczniów protestanckiego gimnazjum założonego w 1568 roku. Po tumulcie toruńskim w 1724 roku stał się on zaś głównym budynkiem gimnazjum, ze względu na konfiskatę dotychczasowych budynków szkoły. Kneifel dobrze wspominał okres toruński, po latach pisał: „Dyrektorem placówki podczas mojej nauki był dr Franz Prowe. Niemieccy nauczyciele: Fellner, René, dr Mantsch, Wilde, Hilgendorf, Kleiner, panna Wohlgemuth gorliwie starali się dać nam solidne wykształcenie”.
W 1926 roku Richard Kneifel otrzymał świadectwo dojrzałości i dostał się na studia na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. W swoich wspomnieniach zamieszczanych cyklicznie na łamach czasopisma „Weg und Ziel” tak opisywał swój okres studiów: „Niemieccy studenci mieli tutaj znaczną przewagę nad innymi. Mogli oni czytać w oryginale dzieła teologii protestanckiej, co było dla nas bardzo pomocne w badaniach. Wykłady profesorów: Szerudy, Seriniego, Burschego, Suessa, Michejdy były dla nas bardzo pouczające, a na seminariach pogłębialiśmy naszą wiedzę teologiczną. Nigdy nie czyniono mi problemów, pomimo tego, iż wiadomo było, że należałem do członków-założycieli Związku Niemieckich Studentów w Warszawie, następnie przez półtora roku byłem przewodniczącym tej organizacji, pozostawałem też w kontakcie z niemieckimi politykami. Byliśmy w kontakcie z kuratorem naszego stowarzyszenia, germanistą prof. dr Zempickim (właściwie Łempickim – przyp. B.N). Przedstawialiśmy mu nasze prośby, on reprezentował nas przed Senatem. Najważniejszymi wydarzeniami w życiu naszej organizacji były coroczne święta organizacji, na które zapraszaliśmy rektora uniwersytetu, kuratora, niemieckiego ambasadora oraz niemieckich posłów i senatorów. W szczególności byliśmy wdzięczni niemieckim mieszkańcom Warszawy, którzy wspierali nas w każdy możliwy sposób. Patrząc wstecz na ten czas muszę powiedzieć, że były to piękne, pełne przeżyć godziny”. Kneifel w okresie studiów był również członkiem Koła Teologów-Ewangelików, które z roku na rok zyskiwało na popularności wśród studentów wydziału.
W 1930 roku w Sompolnie odbył się zjazd absolwentów gimnazjum. Niedługo po tym wydarzeniu Kneifel został poproszony o objęcie posady nauczyciela religii, co związane było z wyjazdem pastora Bierschenka. Kneifel podjał się tego wyzwania i od 1 września 1930 roku nauczał w klasach przedszkolnych i klasach gimnazjum oraz prowadził internat.
W omawianym okresie Kneifel zaliczył już wszystkie wymagane egzaminy na Wydziale Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, jednakże ciągle był przed egzaminem końcowym. Przed nim czekało również zadanie napisania pracy dyplomowej pt. „Autorytet i wolność w religii” (Autorität und Freiheit in der Religion) pod kierunkiem prof. Karola Seriniego (1875-1931). Warto poświęcić tu kilka słów promotorowi Kneifla. Ten duchowny luterański, proboszcz w Stawiszynach (1901-1905), a następnie w Zgierzu (1905-1920) w 1921 roku został mianowany na kierownika katedry teologii systematycznej. Na wydziale prowadził wykłady z zakresu dogmatyki, etyki, filozofii i historii religii. W Instytucie Filozoficznym kierował sekcją metafizyki i filozofii religii. W warszawskim Gimnazjum im Mikołaja Reja wykładał propedeutykę religii. Jako jedyny (?) znany duchowny był członkiem warszawskiej loży wolnomularskiej „Wolność Przywrócona”. Pozostawił po sobie szereg prac, które po jego przedwczesnej śmierci wydane zostały w 1934 w książce „Życie, nauka i religja”. Jego niedokończona książka „Symbol w wolnomularstwie” została wznowiona w 2014 roku. Niewątpliwie Richard Kneifel miał szczęście, że jego promotorem była tak uznana postać, jaką był ks. Karol Serini.
Egzamin ostateczny Kneifel zdaje w czerwcu 1931 roku uzyskując dyplom kandydata teologii. W tym samym miesiącu egzamin na Wydziale Teologii Ewangelickiej zdali również m.in. Andrzej Wantuła (1905-1976), późniejszy biskup, zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1959-1975 oraz Tadeusz Wojak (1907-2000), wieloletni administrator (1945-1951), a następnie proboszcz parafii ewangelicko-augsburskiej w Starym Bielsku (1951-1967), autor wielu prac na temat historii kościoła, a także w latach 1967-1978 redaktor naczelny wydawnictwa „Zwiastun” w Warszawie.
Kneifel został ordynowany na duchownego w dniu 8 listopada 1931 roku w Sompolnie. W uroczystym nabożeństwie udział wzięli m.in. Superintendent Generalny ks. Juliusz Bursche (1862-1942), zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w II RP, asystentami byli ks. Philipp Kreutz (1890-1954), proboszcz parafii w Sompolnie oraz ks. Eduard Kneifel (1896-1993), proboszcz parafii luterańskiej w Brzezinach koło Łodzi, jeden z najbardziej znanych badaczy protestantyzmu na ziemiach polskich, blisko spokrewniony z Richardem Kneiflem (ich matki i ojcowie byli rodzeństwem). Co ciekawe, obok dawnego nauczyciela Ferdinanda Kufeldta na ławie organowej zasiadł Edward Hauptmann, dyrektor sompoleńskiego gimnazjum, jeden ze współzałożycieli poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego.
W styczniu 1933 roku ks. Richard Kneifel zdaje drugi egzamin kościelny „pro ministerio”. Pozytywny wynik oznacza, iż nabył on prawa do pełnienia samodzielnej funkcji proboszcza-administratora. Było jasne, że okres jego wikariatu w Sompolnie wkrótce dobiegnie końca. W Sompolnie od 1924 roku proboszczem był bowiem pastor Kreutz. Ponadto w 1933 roku warszawskie kuratorium wezwało kierownictwo gimnazjum w Sompolnie do zwolnienia Kneifla z posady nauczyciela z dniem 30 czerwca 1933 roku, a więc wraz z zakończeniem roku szkolnego. Jako argument kuratorium podawało „wywieranie szkodliwego wpływu na młodzież w zakresie edukacji”. Dyrektor szkoły, Edward Hauptmann, wystawił wprawdzie Kneiflowi bardzo dobre świadectwo, jednakże decyzja kuratorium, pomimo prowadzonych później rozmów, nie uległa już zmianie. Ksiądz Kneifel pozostał wikariuszem w Sompolnie przez kolejnych sześć miesięcy, nadal mieszkał w szkolnym internacie, nie mógł już jednak prowadzić lekcji. Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego chciał skierować ks. Kneifla do miejscowości Kamień, jednakże ten optował za Izbicą Kujawską.
W dniu 3 grudnia 1933 roku (1. niedziela Adwentu) do Izbicy przybył z Warszawy Superintendent Generalny ks. Juliusz Bursche oraz ks. Adolf Krempin z Koła, nadal będący administratorem filiału Izbica. Po odprawieniu nabożeństwa niedzielnego odbyło się pod przewodnictwem ks. Superintendenta Generalnego ogólne zebranie parafian filiału Izbica, którego celem było utworzenie w Izbicy samodzielnej parafii z własnym duszpasterzem. Po naradzie postanowiono utworzyć z dniem 1 stycznia 1934 roku samodzielną parafię w Izbicy z miejscem zamieszkania pastora w Izbicy. Na pastora nowo utworzonej parafii w Izbicy wybrano jednogłośnie ks. Richarda Kneifla, dotychczasowego wikariusza parafii w Sompolnie. Dzięki jednogłośnej decyzji izbickich ewangelików to właśnie w tej osadzie przyjdzie mu spędzić na posłudze duszpasterskiej kolejnych jedenaście lat życia, jednak po raz pierwszy pełniąc funkcję proboszcza-administratora parafii.
Specjalnie na potrzeby tego artykułu dokonałem rekonstrukcji zdjęcia z konfirmacji w Sompolnie z okresu, kiedy wikariuszem był tam ks. Kneifel. Oryginał zdjęcia konfirmacyjnego pochodzi ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Koninie. To najprawdopodobniej jedyne zdjęcie ks. Richarda Kneifla w takiej rozdzielczości i jakości, jakie jest dostępne w sieci. Ponadto zamieszczam zrekonstruowane zdjęcie prof. Karola Seriniego pochodzące ze wspomnianej już książki „Życie, nauka i religja (wydanie pośmiertne)”. Dodatkowo publikuję zdjęcia: niemieckiego gimnazjum z publikacji Alberta Breyera „Zur Geschichte von Sompolno und Umgegend” wydanej w 1938 roku; budynku m.in. dawnego toruńskiego Państwowego Gimnazjum z językiem niemieckim (obecnie jeden z wydziałów Sądu Okręgowego w Toruniu) oraz grupową fotografię Koła Teologów-Ewangelików, gdzie można odnaleźć Richarda (Ryszarda) Kneifla.
Miłego przeglądania.
BŁAŻEJ NOWICKI
[Ksiądz Richard Kneifel (1904-1983), proboszcz parafii ewangelicko-augsburskiej w Izbicy Kujawskiej w latach 1934-1945, zdjęcie z okresu wikariatu w Sompolnie]
[Niemieckie gimnazjum w Sompolnie]
[Obecny wygląd budynku dawnego koedukacyjnego Państwowego Gimnazjum humanistycznego z niemieckim językiem nauczania]
[Koło Teologów-Ewangelików - zdjęcie grupowe]
[Ks. prof. Karol Serini (1875-1931) - rekonstrukcja]
[Skomentuj na Facebooku]
|
Ksiądz Richard Kneifel i jego ścieżka edukacyjna do momentu objęcia posady proboszcza parafii ewangelicko-augsburskiej w Izbicy Kujawskiej (miasta powiązane: Sompolno, Toruń oraz Warszawa)
Izbica do 1945r.
