WSTĘP Coraz większą popularnością w naszym kraju, nie tylko wśród historyków, cieszy się tematyka kapliczek, krzyży i figur przydrożnych. Czas, by zagościła ona również na stronie Izbica Kujawska Online. W nowo powstałej galerii "Kapliczki, krzyże i figury przydrożne" pojawiły się zdjęcia wszystkich znanych nam takich obiektów, które znajdują się na terenie gminy Izbica Kujawska.
Przynależność administracyjna poszczególnych miejscowości była podstawowym kryterium, którym się kierowano podczas fotograficznego katalogowania poszczególnych kapliczek, krzyży i figur przydrożnych. Trzeba jednocześnie w tym miejscu zaznaczyć, iż zasięg dekanatu izbickiego jest szerszy i nie pokrywa się z zakresem terytorialnym gminy Izbica Kujawska. Zanim przejdą Państwo do przeglądania galerii, prezentujemy garść podstawowych informacji na temat omawianych obiektów.
Geneza powstania kapliczek nie jest jasna. Być może nazwa "kapliczka" pochodzi od łacińskiego wyrazu "cappa" oznaczającego płaszcz. Przypuszcza się, iż chodzi tutaj o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, który przechowywany był w specjalnej celi- pomieszczeniu wewnątrz specjalnego, niewielkiego budynku o charakterystycznych kształtach, który zwano "kaplicą". Zgodnie z odmienną tradycją już św. Ambroży, biskup Mediolanu, z II poł. IV w. wspominał o kapliczkach jako o miejscach kultu. Zgodę na odprawianie nabożeństw przy kapliczkach zatwierdził synod w Agde w początkach VI w. Istnieją też hipotezy niektórych badaczy, które wskazują na niechrześcijańskie początki stawiania kapliczek. O "pogańskich kapliczkach" pisał m.in. Nestor w IX w.: "(…) jeśli kto umierał, to czynili nad nim tryznę, a potem czynili stos wielki i wkładali na ten stos umarłego i spalali, a potem, zebrawszy kości, wkładali je w małe naczynie i stawiali na słupie przy drogach, jak czynią Wiatycze i dziś". Wspomniane praktyki pogrzebowe były stosunkowo powszechne u ruskich plemion Kryniczan, Radymiczów, Siewierzan i Wiatyczów. Z pewnością wpływ tych pogańskich obiektów kultowych na powstawanie chrześcijańskich kapliczek był również istotny.
Spośród kapliczek na terenie naszego kraju najmniej zachowało się tych z XVII w., znacznie więcej pochodzi z XVIII w. Niewiele kapliczek powstało w I poł. XIX w., kiedy to ludność skupiła się na odbudowie lub konserwacji kapliczek, które już istniały. Do prawdziwego wzrostu ich liczby doszło w okresie od II poł XIX w. aż do wybuchu II wojny światowej. Powodów było co najmniej kilka, a wymienić można m.in.: wzrost pobożności wśród ludu, wynikający po części z oporu wobec polityki Kulturkampfu, objawienia maryjne w Lourdes, objawienia gietrzwałdzkie, wzrost zamożności, chęć zamanifestowania swojego przywiązania zarówno do religii jak i języka polskiego.
Szczegółową klasyfikację kapliczek opracował Tadeusz Seweryn (1894-1975) - etnograf, malarz, grafik, muzeolog i badacz sztuki ludowej. Wyniki jego badań ukazały się w 1958 roku w publikacji "Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce", która do dziś stanowi jedną z najważniejszych pozycji dla osób zainteresowanych tą tematyką. Zgodnie z jego opracowaniem wyróżniamy:
Kapliczki nadrzewne:
- Typ 1: oszklone, płaskie skrzyneczki z obrazkiem w ramkach. Skrzyneczki te mają też kształt płaskiego ołtarzyka oszklonego. Przybijane do drzewa lub wstawiane w jego dziuplę.
- Typ 2: kapliczki podobne do budek ptasich, altanek lub płaskich skrzyneczek, nieraz misternie rzeźbionych. Frontowa ściana jest otwarta. Do bocznych ścian kapliczki przybito falisto wycięte deseczki, które wzbogacają jej sylwetę ażurowym motywem zdobniczym. Czasem zastąpiono ją ząbkowaną deseczką lub listewką. Domek przykrywa daszek, najczęściej dwupołaciowy, czasem blaszany, wygięty w półkole lub podkowę. W daszkach dwupołaciowych pojawiał się przyczółek, w którym umieszczano obrazki, krzyżyk lub małego świątka. Najbogatszą formą charakteryzuje się kapliczka z Jezusem Frasobliwym, św. Janem i Maryją w Królówce. Pojawiały się tam kolumienki wybrzuszone z bazami i głowicami wałkowatymi. Z frontu trzy arkady, przyczółek z Okiem Opatrzności, u dołu balustrada. Odmianą tego stylu jest kapliczka z dwoma daszkami.
- Typ 3: miniaturowe świątynki w kształcie płaskich budyneczków z wieżyczkami lub sygnaturkami, otoczone z przodu ogrodzeniem wiejskim. Mają one daszki dwu lub czterospadowe przechodzące w baniastą kopułę lub wieżyczkę. Frontowa ściana otwarta, obramiona z boku dekoracyjnymi kolumienkami i listewkami zdobniczo wycinanymi. Nad nią trójkątny przyczułek z naszczytnikiem w kształcie krzyża. Do niektórych kapliczek dodawano lampki oliwne, a z boku wieżyczki o trzech kondygnacjach i oknach romańskich z kolorowymi szybkami.
- Typ 4: kapliczki nakryte trzema daszkami. Wyglądają jak świątynie z renesansową loggią, a więc otwartym krużgankiem łukowo sklepionym, wspartym na rzeźbionych kolumienkach. Wewnątrz znajdują się rzeźby w trzech grupach. Środkowa część bywa oszklona, a zawiera rzeźbę główną na tle ołtarzyka z obrazkiem.
Kapliczki na słupach:
- Typ 1: kłody drzewa z wydłubaną wnęką, albo na ich wzór murowane, walcowate miniatury baszt, nakryte płaskim, stożkowatym dachem.
- Typ 2: słupy drewniane na których stawiano lub wieszano godła święte lub światka. Mogą być nakryte daszkiem, a z boku osłonięte od deszczu pionowymi deseczkami ozdobnie profilowanymi. Czasami pojawiała się półeczka na doniczki z kwiatami.
- Typ 3: czworościenne słupy z wnęką lub kolumny kamienne zakończone kapliczką. Niektóre sylwetkami przypominają latarnię morską.
Kapliczki naziemne:
- Typ 1: budynek z belek modrzewiowych, stawianych na zrąb, nakryty dachem w kształcie piramidy kwadratowej. Kapliczka ta znajdowała się w stosunkowo dużym ogrodzeniu niskiego płotu. U szczytu krzyż i wypełniające całą frontową ścianę dwuskrzydłowe drzwi zbite z listew, rozróżniają kapliczkę od budynku gospodarczego.
- Typ 2: domki czworościenne, wapnem bielone, pokryte dachem dwu - lub czterospadowym, z dużym wejściem, do połowy zasłonięte sztachetową bramką. Wewnątz ołtarz z mensa, rzeźbą lub obrazem.
- Typ 3: jednonawowe świątynki z oknami w bocznych ścianach, zwieńczone kopuła baniastą lub wieżyczką, albo też kulą osadzoną na ostrosłupowej sterczynie. Bardziej ozdobne dachy: z falsito giętym przyczółkiem, rzeźbami dachem kopicowo wzdętym, łamanym oraz altanką podcieniową.
- Typ 4: murowane, graniastosłupowe obeliski z kamienia lub cegły, schodkowo złamane w 2 lub 3 kondygnacjach lub czworościenne słupy z wnękami, wypełnione zwykle płaskorzeźbą, a nakryte dwu - lub czterospadowym daszkiem. Do tego typu możemy zaliczyć stawiane na cmentarzach "latarnie umarłych".
Figury przydrożne:
-
Typ 1: Architektura tych figur została ograniczona na rzecz funkcji. I tak: cokół, dwa prostopadłe kamienie, stanowią podstawę rzeźby. Czasami cokół był z jednej strony wydłużony i służył jako klęcznik. Zdarzało się, że z czterech stron figury zostały umieszczone słupy z zastrzałami, dźwigające dach czterospadowy.
- Typ 2: Figury nakryte dachem dwuspadkowym, brogowym lub stożkowatym, wspartych na czterech słupach. Kapliczki takie stawiane były nad źródłami, rzekami, jeziorami i koło mostów. W wielu miejscowościach święci znajdują miejsce dosłownie nad wodą, pale dźwigające daszek umieszczone są w wodzie.
- Typ 3: Podmurówka, cztery filary połączone arkadami, daszek gwieździsty powstały ze skrzyżowania dwóch daszków dwuspadowych, a wreszcie kopuła w kształcie kopisy z żelaznym krzyżem. A wśród tej oprawy architektonicznej figura św. Jana, tj. św. Jana Sarkandra.
- Typ 4: Figury z rozpiętym nad nimi daszkiem, niczym baldachimem na żelaznych prętach wygiętych w kształt litery S. Zdarzają się również takie rozwiązania: drewniany słup wyrastający z kamiennego postumentu, na nich figura Matki Boskiej (w Bystrej Podhalańskiej). Po bokach znajdują się monumentalne, baniaste kolumny. Stanowią one z jednej strony ramę figury, z drugiej zaś podporę stożkowatego daszku gontowego, spod którego zwisa wycięta w deseczkach koronka.
Krzyże drewniane:
Frontową ścianę wypełnia u dołu napis, a nad nim rytowane lub płaskorzeźbione niektóre narzędzia lub godła męki Pańskiej (gwoździe, młotek, kleszcze, drabiny, sznury, kielich, kości do gry, miecz, słup, słońce zaćmione, korona cierniowa, chusta św. Weroniki i wiele innych). Pojawiają się ząbki, linie faliste, kratownica, ornament kwiatowy, gzymsy i kapitele z główką anioła, ślimacznica oraz kroksztyny z postaciami świętych! (Rzeźbione z tego samego kawałka drewna).
Pomysłodawcą skatalogowania kapliczek, krzyży i figur przydrożnych na terenie gminy Izbica Kujawska jest Andrzej Zając, który jest jednocześnie autorem wszystkich prezentowanych poniżej zdjęć (182 pliki) Odwiedzono 41 miejscowości, w których udało się utrwalić w cyfrowej postaci niemal sto obiektów. Ich liczba jest mimo wszystko zaskoczeniem. Dołożono wszelkich starań, by dotrzeć do wszystkich znanych nam miejscowych kapliczek, krzyży i figur przydrożnych, w tym miejscu autor zdjęć składa podziękowania Ryszardowi Kujawie za okazaną pomoc. Jeśli znają Państwo jednak inne obiekty, które nie zostały tutaj skatalogowane to prosimy o kontakt pod adresem kontakt@izbica-kujawska.com, a wszelkie braki zostaną uzupełnione.
ZAPRASZAMY DO GALERII !
Błażej Nowicki
|
Augustynowo
