Ks. dr Eduard Kneifel i jego działalność naukowa. Artykuł w 30. rocznicę jego śmierci

Dodał: Błażej Nowicki, dnia 09.03.2023, 16:12

Dopiero co pisałem o wikariacie pastora Richarda Kneifla w Sompolnie, dziś zaś przypada okrągła, 30. rocznica śmierci jego kuzyna ks. dra Eduarda Kneifla, teologa i historyka protestantyzmu na ziemiach polskich. Dla przypomnienia, byli oni ze sobą bardzo blisko spokrewnieni, gdyż zarówno ich matki jak i ojcowie byli rodzeństwem.

Eduard Kneifel musiał co najmniej kilkukrotnie odwiedzić Izbicę i był on niewątpliwie pod wrażeniem kościoła ewangelickiego w Izbicy, gdyż w "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese" z 1937 roku zdecydował się zamieścić jego zdjęcie (a nie było ich zbyt wiele w tej pozycji). Napisał również w jednym z roczników "Volskfreunder Kalender" artykuł na temat historii zboru ewangekickiego w Izbicy (link), w którym też opublikowany został wizerunek kościoła (rycina).

Z okazji rocznicy jego śmierci napisałem tekst dotyczący działalności wydawniczej ks. dra Eduarda Kneifla. Zapraszam do lektury.

KS. DR EDUARD KNEIFEL I JEGO DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA. ARTYKUŁ W 30. ROCZNICĘ JEGO ŚMIERCI

Dziś mija dokładnie 30 lat od śmierci ks. Dra Eduarda Kneifla (14.11.1896 - 09.03.1993), pastora ewangelickiego i historyka Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na ziemiach polskich. W tym wpisie chciałbym podjąć temat jego działalności wydawniczej (nie zaś całościowego życiorysu), ale nim to uczynię, muszę odnieść się tu do kilku kwestii, które trzeba mieć na uwadze, czytając jego opracowania.

Kneifel z pewnością jest postacią niejednoznaczną. Odnoszę wrażenie, że polscy historycy nadal mają pewien kłopot z ogólną oceną jego działalności. Skąd ta teza? Nie jest żadną tajemnicą, że Kneifel był zwolennikiem, by Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce miał niemiecki, narodowy charakter. Już w latach dwudziestych ubiegłego wieku Kneifel uchodził za jednego z liderów wśród młodych księży nastawionych nacjonalistycznie (obok Dobersteina, Löffler oraz Schedlera). Z biegiem czasu wpływy tej grupy zyskiwały coraz bardziej na znaczeniu, miała ona bardzo rozległe kontakty i z chęcią z ich rozeznania korzystał np. konsulat niemiecki w Łodzi. Od 1933 roku ich pozycja była już tak znacząca, że stali się oni kręgosłupem opozycji niemieckiej przeciw projektom ustaw dotyczących statusu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Eduard Kneifel był czołową postacią utworzonej w maju 1935 roku Wspólnoty Roboczej Pastorów Niemieckich w Kościele Ewangelicko-Augsburskim (Arbeitsgemeinschaft Deutscher Pastoren der Evangelisch-augsburgischen Kirche in Polen), będącej w jawnej opozycji do polityki prowadzonej przez Superintendenta Generalnego Juliusza Burschego. Wejście w życie dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej Kneifel uznawał, podobnie zresztą jak i inni jego współpracownicy ze wspólnoty Pastorów, jako porażkę strony niemieckiej. W następstwie Wspólnota Pastorów podejmowała wszelkie starania, by utrudnić pracę wewnątrzkościelną (m.in. nieuczestnictwo w pracach synodu, nawoływanie do bojkotu zgromadzeń senioralnych etc.). Kneifel uczestniczył wielokrotnie w tajnych spotkaniach w Gdańsku. Podczas nich m.in. sondowano możliwość podziału Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce stosując kryterium przynależności narodowej (postulowano utworzenie Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego w Polsce).

Niewątpliwie przez bardzo długi czas Kneifel sympatyzował z ruchem narodowosocjalistycznym. W jednej z pozycji książkowych wydanej w 1942 roku ("Deutschtum im Aufbruch. Vom Volkstumskampf der Deutschen in östlichen Wartheland") pisał, iż "rewolucja narodowa w Rzeszy" była wskazującą drogę pochodnią dla "odrodzenia niemieckości w Polsce", "zwycięstwem stawania się narodem z głębin prawie metafizycznych", które doprowadziło do nowej, wyższej formy "własnego bytu narodowego". W tym samym roku skierował do Izby Piśmiennictwa Rzeszy (Reichsschrifttumkammer) w Lipsku odręczny życiorys, występując jednocześnie z prośbą o wydanie zezwolenia na prowadzenie działalności publicystycznej. Jako argument "za" podawał m.in: "W latach 1930-1933, jako sympatyk narodowosocjalistycznego ruchu, byłem prenumeratorem "Völkischer Beobachter". Już jako student czytałem w latach 1921-23 narodowosocjalistyczne gazety." Oczywiście jego podanie zostało zatwierdzone, a urzędnik Służby Bezpieczeństwa (SD) stwierdził, iż "Kneifel uczestniczył aktywnie w walce o narodowe wartości. Nie ma żadnych zastrzeżeń, jeśli chodzi o przyjęcie go do Izby Piśmiennictwa Rzeszy". Z chwilą wybuchu II wojny światowej znalazł się w kierownictwie Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego we Wschodnim Kraju Warty z siedzibą w Łodzi. Jako administrator superintendentury odmówił przyznania emerytury pastorowi Leonowi Sachsowi z Turku, którego pozbawiono urzędu. Kneifel argumentował to, tym iż Sachs był księdzem-renagatem, a władze nie mogą tego tolerować i związku z tym jego wniosek o emeryturę jest bezzasadny.

Powyżej przytoczone przeze mnie fakty w sposób oczywisty obciążają Kneifla. Jednak, jak niemal zawsze, istnieje również tutaj "druga strona medalu". Z dostępnych opracowań można odnieść wrażenie, że Kneifel na tle innych kluczowych członków Wspólnoty Pastorów był osobą chyba najbardziej z nich przewidującą i nieco powściągliwą. Jako jedyny wyraził wątpliwości, czy dalsze, uparte powstrzymywanie się do wzięcia udziału w poszczególnych obradach synodu nie spowoduje, że w ostateczności opozycja niemiecka sama wyłączy się i nie będzie mieć w nim swoich przedstawicieli. Być może na pojawiające się w głowie Kneifla wątpliwości miała też wpływ bardziej zdecydowana reakcja państwa polskiego w stosunku do tych księży, którzy zachowywali się nielojalnie wobec Polski (sprawy Kleindiensta i Henkego). Pomimo sympatii do ruchu narodowosocjalistycznego, Kneifel nigdy nie wstąpił do NSDAP, po latach w jednym z pośmiertnych opracowań prof. Johannes Kneifel, syn Eduarda Kneifla wspominał o tym fakcie pisząc: "pomimo wielkiego nacisku, mój ojciec nigdy nie wstąpił do NSDAP". Pewnie "otrzeźwienie" zarówno u Kneifla jak i u innych prominentnych członków dawnej opozycji niemieckiej przyszło również z chwilą, kiedy on i jego koledzy zorientowali się , iż władze w Kraju Warty, zgodnie zresztą z polityką III Rzeszy, zajmują stanowisko wrogie wobec kościoła ewangelickiego, który nie powinien odgrywać w dłuższej perspektywie żadnej roli w państwie narodowosocjalistycznym. Na poprawę oceny Eduarda Kneifla wpływa z pewnością jego działalność w towarzytwach naukowych. W latach 1929-1939 był jedynym Niemcem w gronie członków Polskiego Towarzystwa Historycznego. Należał on również ponadto do Towarzystwa do Badania Dziejów Reformacji w Polsce, Poznańskiego Towarzystwa Historycznego czy Historyczno-Regionalnej Komisji dla Poznania. Pomimo jawnej niechęci do ks. bpa Juliusza Burschego, Kneifel udostępnił mu materiały, które nastepnie Bursche wykorzystał pisząc obszerny artykuł "Die Evagelisch-Augsburgische Kirche in Polen", który ukazał się w 1938 roku w 5. tomie serii "Ekklesia" redagowanej przez Friedricha Siegmunda-Schultzego, który poświęcony był w całości dziejom kościołów ewangelickich w Polsce. W 1941 roku na konferencji w Pile otwarcie skrytykował narodowosocjalistyczną politykę względem Polaków, Ukraińców i Żydów. W 1942 roku był dwukrotnie przesłuchiwany przez komórkę Gestapo w Łodzi, zaś w 1943 roku trzykrotnie.

Niezależnie od przytoczonych przeze mnie wyżej faktów i spornych kwestii, w mojej opinii ks. dra Eduarda Kneifla można zaliczyć do najwybitniejszych historyków protestantyzmu na ziemiach polskich. Pomimo, iż jego prace często nacechowane są subiektywnymi ocenami i da się w nich zauważyć orientację proniemiecką, stanowią podstawę literatury, z którą musi prędzej czy później zapoznać się musi każdy, któremu bliskie są dzieje Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce. Trudno zresztą zachować obiektywizm, jeśli było się uczestnikiem sporów w okresie międzywojennym. Wyczuwalny często brak obiektywizmu dotyczy przecież nie tylko prac Kneifla, do podobnych wniosków można dojść czytając prace chociażby ks. prof. Woldemara Gastparego. Istniała opozycja wobec Burschego także i w obozie polskim (np. Zygmunt Michelis)

Pierwsze wydawnictwa książkowe Eduard Kneifel zaczął publikować już w latach trzydziestych ubiegłego wieku. W 1933 roku wydał broszurę zatytułowaną "Die Gemeinde Prażuchy: um 125 jährigen Jubiläum der Gemeinde und zur Jahrhundertfeier der ev.-luth. Kirche am 27 August 1933" będącą okolicznościową pozycją wydaną z okazji uroczystości 125-lecia zboru w Prażuchach i stulecia kościoła w Prażuchach, która miała miejsce w dniu 27 sierpnia 1933 roku. W tym samym roku wydał znacznie obszerniejszą publikację pt. "Das Kirchspiel Brzeziny : zur 100-jährigen Jubiläumsfeier der evangelisch-lutherischen Kirche in Brzeziny am 10 September 1933" na temat historii parafii ewangelickiej w Brzezinach koło Łodzi, w której pełnił zresztą w latach 1925-1939 funkcję pastora. W 1934 roku Kneifel wydał książeczkę poświęconą jubileuszowi 50-lecia wybudowania kościoła w Kole, która zatytułowana była "Die Gemeinde Koło : zur 50-jährigen Jubiläumsfeier der evang.-luth. Kirche in Koło am 10 Juni 1934".

Nie podlega jednak większej dyskusji, że najważniejszą pracą Kneifla w okresie międzywojennym była książka "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese" wydana w 1937 roku. Była to monografia 19 parafii ewangelickich wchodzących w skład diecezji kaliskiej. W ramach niej opisał on dzieje parafii w następujących miejscowościach (wg kolejności w książce): Władysławów, Stawiszyn (+ filiał Józefów), Kalisz, Grodziec, Babiak, Chodecz, Dąbie, Prażuchy, Łask, Sobiesęki, Wieluń, Konin (+ filiał Maślaki), Przedecz, Zduńska Wola (wraz z Sieradzem), Turek, Sompolno (+ filiał Ludwikowo, + kantorat Kozy), Zagórów (+ filiał Lisewo-Pyzdry), Koło oraz Izbica Kujawska. Kneifel przygotowując tę publikację wykorzystał z materiałów archiwalnych ze wszystkich wymienionych wyżej parafii, które zresztą osobiście odwiedził. Wykorzystał on również akta znajdujące się we warszawskim konsystorzu. Wydanie książki opóźniło się o rok, gdyż podczas jednej z podróży skradziono mu materiały dotyczące części parafii wobec czego autor musiał opracowywać je niemalże od początku. Jak wspomina sam Kneifel książka ta miała być początkiem większej serii publikacji na temat historii parafii w poszczególnych diecezjach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na ziemiach polskich. Z pewnością wybuch wojny przyczynił się do tego, iż nie powstały już kolejne tomy serii "Forschungen zur Geschichte der evangelisch-augsburgischen Kirche in Polen", a dzieje parafii w diecezji kaliskiej okazały się w ostateczności pierwszym i zarazem ostatnim tomem. Ukazanie się tej monografii odbiło się szerokim echem zarówno w polsko- jak i niemieckojęzycznej prasie. Jej pozytywna recenzję zamieścił m.in. Arthur Rhode w periodyku "Jahrbücher für Geschichte Osteuropas" (rocznik 3, 1938 rok, s. 450). W 1942 roku Eduard Kneifel wraz z Adolfem Kargelem wydali wspomnianą już przeze mnie wyżej pozycję "Deutschtum im Aufbruch : vom Volkstumskampf der Deutschen im östlichen Wartheland", utrzymującą się niestety w propagandowej, narodowosocjalistycznej stylistyce.

Po wojnie Kneifel zintensyfikował swoją działalność wydawniczą. Wydał on kolejno następujące pozycje: "Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen" (wydana ok. 1964), dotycząca całościowej historii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce; "Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen : ein biographisches Pfarrebuch mit einem Anhang" (ok. 1967) zawierająca m.in. biogramy duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego; "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939 : eine Parochialgeschichte in Eizeldarstellungen" (1971), będąca monografią parafii ewangelickich w Polsce, "Die Evangelische Kirche im Wartheland-Ost (Lodz), ihr Aufbau und ihre Auseinandersetzung mit dem Nationalsozialismus" (1976), mająca przybliżyć dzieje Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego we Wschodnim Kraju Warty; "Bischof Dr. Julius Bursche : sein Leben und seine Tätigkeit : 1862-1942" (1980), monografia poświęcona życiu ks. bpa Juliusza Burschego; "Chronik der Familie Kneifel in Władysławow-Rosterschütz : vorher in Poniec-Punitz (Polen) 1632-1945" (1982), będąca niskonakładową (zaledwie 200 wydanych egzemplarzy) publikacją poświęconą w całości historii rodziny Kneifel; "Die evangelisch-lutherische Gemeinde Brzeziny bei Lodz/Polen 1829-1945" (1983), wydana we współpracy z pastorem Harrym Richterem, będąca 2. wydaniem wymienionej wcześniej przeze mnie przedwojennej pozycji na temat dziejów parafii ewangelickiej w Brzezinach. Ostatnią książką wydaną za życia Kneifla był tytuł "Das Werden und Wachsen der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen 1517-1939", który ukazał się w 1988 roku, omawiający przekrojowo dzieje kościoła ewangelicko-augsburskiego na przestrzeni dziejów. W ostatnich latach życia Eduard Kneifel był już niemal całkowicie niewidomy, przez co kolejne jego skrypty długie lata nie ujrzały światła dziennego.

Kneifel pisał oczywiście również artykuły do wielu periodyków ewangelickich ukazujących się na terenie Polski jak i Niemiec. W międzywojniu pisał m.in. do "Der Fiedensbote", "Luthererbe in Polen", "Volksfreunder Kalender" czy łódzkiego "Weg und Ziel". Po wojnie pisał m.in do "Weg und Ziel, pisma ewangelicko-luterańskich Niemców z Polski.

Wydawnictwa Kneifla są do dziś często wykorzystywane są zarówno przez polskich historyków jak i pasjonatów historii. Wynika to z pewnością z tytanicznej pracy autora, jak i faktu, iż przez wszystkie lata udało mu się zgromadzić olbrzymią ilość materiałów na temat dziejów luteranizmu na ziemiach polskich, które następnie skrupulatnie wykorzystywał w kolejnych swoich pracach naukowych. Następstwem II wojny światowej było zniszczenie dużej części archiwów parafialnych, wobec czego okazało się, że Kneifel nierzadko korzystał ze źródeł, które nie przetrwały do dnia dzisiejszego.

Myślę, że pora w tym miejscu na kwestię, która do tej pory mnie nurtuje i dziwi jednocześnie. Mijają już kolejne dekady od poszczególnych publikacji prac naukowych Eduarda Kneifla. Jest rzeczą dla mnie kompletnie niezrozumiałą, że do dziś ukazała się zaledwie jedna (!) książka Kneifla w tłumaczeniu na język polski. Mam tu na myśli niskonakładową pozycję "Ewangelicko-Luterańska parafia Brzeziny koło Łodzi 1829-1945" wydanej w 2010 roku, której tłumaczenia podjęła się Małgorzata Drabik, a ukazała się nakładem wydawnictwa Littera Artur Węgłowski. Do tej pory nikt w Polsce nie pokusił się o polskie wersje "Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen" czy "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939", które poza przetrzebionymi po wojnie archiwaliami są przecież absolutnie podstawowymi pracami dla odtwarzania dziejów luteranizmu w Polsce. Można byłoby jeszcze ten fakt zrozumieć, gdybyśmy dysponowali zbliżonymi pod względem zakresu pracami polskich historyków. Takich zaś niestety, mimo upływu lat nadal nie ma. Owszem, pojawiły się ogólne syntezy dziejów kościoła (mam tu na myśli prace m.in. dr hab. Elżbiety Alabrudzińskiej, prof. Woldemara Gastparego, prof. Jarosława Kłaczkowa czy prof. Olgierda Kieca). Sa też oczywiście monografie, często bardzo obszerne, poszczególnych parafii ewangelickich. Niestety nadal nie doczekaliśmy się polskich "odpowiedników" prac Kneifla wymienionych w tym akapicie. Wytłumaczeniem nie jest tutaj z pewnością subiektywne, niemieckie, narodowe nastawienie Kneifla do wielu kwestii. Nic nie stało bowiem na przeszkodzie, by kilka lat temu wydać po polsku trzy tomy wspomnień pastora Arthura Rhode ("Wspomnienia ostrzeszowskiego pastora", "Wspomnienia odolanowskie", "Wspomnienia ostrowskie") z Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Polsce.

Przez długie lata pozycje Kneifla dostępne były jedynie w większych bibliotekach w naszym kraju. Zmieniło się to za sprawą wspomnianego już przeze mnie prof. Johannes Kneifla, syna Eduarda który około 2008 roku w internecie założył stronę eduardkneifel.eu, na której udostępnił zdecydowaną większość publikacji swojego ojca w wersji cyfrowej. Sporą niespodzianką dla mnie było ukazanie się w grudniu 2022 roku drukiem trzech manuskryptów Eduarda Kneifla (nakładem wydawnictwa "Engelsdorfer Verlag"). Mam tu na myśli "Erinnerungen eines 1896 geborenen evangelisch-lutherischen Pastors. Der Osten im Brennpunkt der Weltgeschichte", "Achtet auf Gottes Wege, Zeichen und Winke sowie auf übersinnliche Vorgänge in eurem Leben und in dem eurer Mitmenschen. Ein Rückblick auf Gottes Zeichen in Rosterschütz (Wladyslawow), Turek, Görnau (Zgierz), Brzeziny (Löwenstadt), Bromberg (Bydgoszcz), Lodz und Leipzig" oraz "Kirchenlieder gedichtet in den Jahren 1977 bis 1988". Ich wydanie spowodowało niestety, iż trzy wersje cyfrowe tych wydawnictw zostały usunięte ze strony. Jest to jednak zrozumiałe z punktu widzenia ekonomicznego, nakład musi się przecież sprzedać, a pełna wersja cyfrowa dostępna publicznie z pewnością w tym by nie pomagała.

Tyle ode mnie, mam nadzieję, że znalazły się wśród Państwa osoby, które zechciały przeczytać mój tekst do końca. Mówi się, że o zmarłym należy mówić albo dobrze lub wcale, podkreślę więc raz jeszcze: Tak, w mojej opinii Eduard Kneifel był i w zasadzie nadal jest jednym z kluczowych historyków protestantyzmu w Polsce i jego dorobek naukowy zasługuje na to, by jego część w końcu ukazała się w języku polskim.

Do tekstu załączam zdjęcia Eduarda Kneifla (z okresu młodości jak i u schyłku życia nad grobem swoich rodziców) jak i fotografie jego publikacji książkowych z mojego prywatnego księgozbioru.

Ciekaw jestem Państwa opinii na temat Eduarda Kneifla. Zapraszam do komentarzy.

BŁAŻEJ NOWICKI

[Eduard Kneifel jako 24-letni student teologii i filozofii na Uniwersytecie w Lipsku (1920)]
[Eduard Kneifel]
[ Eduard Kneifel przy grobie swoich rodziców na cmentarzu we Władysławowie]
[ Książki Eduarda Kneifla]
[ Die Gemeinde Prażuchy: um 125 jährigen Jubiläum der Gemeinde und zur Jahrhundertfeier der ev.-luth. Kirche am 27 August 1933]
[ "Die Gemeinde Prażuchy: um 125 jährigen Jubiläum der Gemeinde und zur Jahrhundertfeier der ev.-luth. Kirche am 27 August 1933"]
[ "Die Gemeinde Prażuchy: um 125 jährigen Jubiläum der Gemeinde und zur Jahrhundertfeier der ev.-luth. Kirche am 27 August 1933"]
[ "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese"]
[ "Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen"]
[ "Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen : ein biographisches Pfarrebuch mit einem Anhang"]
[ "Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939 : eine Parochialgeschichte in Eizeldarstellungen"]
[ "Die Evangelische Kirche im Wartheland-Ost (Lodz), ihr Aufbau und ihre Auseinandersetzung mit dem Nationalsozialismus"]
[ "Bischof Dr. Julius Bursche : sein Leben und seine Tätigkeit : 1862-1942"]
[ "Chronik der Familie Kneifel in Władysławow-Rosterschütz : vorher in Poniec-Punitz (Polen) 1632-1945"]
[ "Chronik der Familie Kneifel in Władysławow-Rosterschütz : vorher in Poniec-Punitz (Polen) 1632-1945"]
[ "Chronik der Familie Kneifel in Władysławow-Rosterschütz : vorher in Poniec-Punitz (Polen) 1632-1945"]
[ "Chronik der Familie Kneifel in Władysławow-Rosterschütz : vorher in Poniec-Punitz (Polen) 1632-1945"]
[ "Die evangelisch-lutherische Gemeinde Brzeziny bei Lodz/Polen 1829-1945"]
[ "Das Werden und Wachsen der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen 1517-1939"]
[ "Ewangelicko-Luterańska parafia Brzeziny koło Łodzi 1829-1945"]
[ "Ewangelicko-Luterańska parafia Brzeziny koło Łodzi 1829-1945"]
[ "Ewangelicko-Luterańska parafia Brzeziny koło Łodzi 1829-1945"]
[ "Erinnerungen eines 1896 geborenen evangelisch-lutherischen Pastors. Der Osten im Brennpunkt der Weltgeschichte"]
[ "Achtet auf Gottes Wege, Zeichen und Winke sowie auf übersinnliche Vorgänge in eurem Leben und in dem eurer Mitmenschen. Ein Rückblick auf Gottes Zeichen in Rosterschütz (Wladyslawow), Turek, Görnau (Zgierz), Brzeziny (Löwenstadt), Bromberg (Bydgoszcz), Lodz und Leipzig"]
[ "Kirchenlieder gedichtet in den Jahren 1977 bis 1988"]