 W cyfrowych zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu, udostępnionych w serwisie szukajwarchiwach.pl znaleźć można dokumenty dotyczące losów m.in. Juliusa Kausa, volksdeutscha z Pasieki (w okresie 1940-1943 pod zniemczoną nazwą Bienenau). Zachowane dokumenty dają podgląd na procedury postępowania urzędów Kraju Warty w przypadku osób zaginionych narodowości niemieckiej, wśród udostępnionych materiałów znajduje się również bardzo interesujący załącznik. O nim jednak nieco później. Kim był Kaus?
Julius Kaus urodził się 29 lipca 1909 roku w Borecznej w powiecie kolskim jako syn Gustawa i Emilii Kausów. Mieszkał w Pasiece w gminie Izbica Kujawska (w okresie 1940-1945 jako Mühlental). Z chwilą powołania w 1936 roku w Pasiece komórki Jungdeutsche Partei für Polen (znana także jako Jungdeutsche Partei in Polen, skrót JDP, Partia Młodoniemiecka w Polsce) 27-letni Julius wstąpił w szeregi tej organizacji i był jej aktywnym członkiem. JDP powstała w 1931 roku w Bielsku na Śląsku Cieszyńskim z utworzonej 10 lat wcześniej organizacji o nazwie Deutscher Nationalsozialistischer Verein für Polen (Niemiecki Narodowosocjalistyczny Związek w Polsce). Stopniowo rozszerzyła swoją działalność na cały kraj. Była jedną z najliczniejszych organizacji niemieckich działających na terenie II Rzeczypospolitej. Przyjęcie nazwy Partia Młodoniemiecka miało stanowić odcięcie od niemieckich działaczy związanych z ziemiaństwem i korpusem oficerskim byłej armii niemieckiej. Program JDP był przychylny polityce Hitlera. Duże zaangażowanie Kausa w działalność JDP na terenie gminy Izbica Kujawska doprowadziło do tego, iż został on w dniu 1 września 1939 roku szybko aresztowany przez polskie władze i internowany w Kole. Dwa dni później był on rzekomo jeszcze widziany przez jego znajomych w mieście powiatowym. Po tym czasie słuch o nim zaginął. Był to początkowy okres II wojny światowej, wiele osób było internowanych, a brak wieści od bliskich nie był czymś niezwykłym. Jednakże wraz z upływem kolejnych miesięcy nowe informacje na temat losów Juliusa Kausa nie nadchodziły, co skłoniło jego rodzinę do pojęcia kroków, których celem miało być ustalenie co faktycznie stało się z ich zaginionym krewnym.
W dniu 15 października 1940 roku do oddziału niemieckiej żandarmerii w Kole (w okresie okupacji jako Warthbrücken) wpłynęło podanie Adolfa Kausa, brata Juliusa, z prośbą o pomoc w uzyskaniu informacji na temat członka jego rodziny. Wiadomo, iż w chwili zaginięcia Julius Kaus "ubrany był ciemnobrązowy, pasiasty garnitur, czarne buty, kremowe, pasiaste slipy, koszulę z kołnierzem, krawat był czarny z białymi kropkami[...]". Przedstawiciele oddziału żandarmerii w Kole w pierwszej kolejności chcieli ustalić kim byli znajomi Juliusa Kausa, którzy widzieli go jeszcze 3 września w mieście powiatowym. W tym celu nakazano pracownikom posterunku żandarmerii w Izbicy Kujawskiej skontaktować się z Adolfem Kausem. Dodatkowo niemieccy funkcjonariusze wezwali do izbickiej placówki na przesłuchanie Edmunda Zimmera, volksdeutscha zamieszkałego na terenie gminy Izbica Kujawska, który zeznał: "1 września 1939 (w dokumencie widnieje rok 1940 - jest to zapewne błąd - przyp. B.N.) zostałem wraz z Juliusem Kausem synem rolnika z Pasieki osadzony w areszcie w Izbicy przez polskich żołnierzy. W areszcie było uwięzionych więcej volksdeutschów. W nocy na 2.09 1939 ja i Kaus zostaliśmy zabrani wozem konnym z Izbicy do Koła. Eskortowała nas polska policja. Do Koła przyjechaliśmy ok. 4 nad ranem, gdzie policja umieściła nas w fabryce kartonów. Tam siedzieliśmy do godziny 14, a następnie zostaliśmy zabrani na dworzec. Z dworca Koło powinniśmy jechać koleją do Warszawy. Kiedy staliśmy na dworcu, nadleciały niemieckie samoloty i zbombardowały pociąg i dworzec. Większość była już w wagonie. Także ja zająłem już miejsce w wagonie. Kiedy usłyszałem, że samoloty bombardują dworzec, wyskoczyłem z pociągu i uciekłem w kierunku Izbicy. Jednakże musiałem rzucić się na ziemię, ponieważ odłamki bomb zbyt mocno padały dookoła. W międzyczasie spotkałem także Juliusa Kausa, który również uciekł. Kiedy położyłem się na ziemi, Kaus był również za mną. Po krótkim czasie ponownie wstałem, przede mną był duży tłum ludzi. W tym tłumie zgubiłem Kausa. Biegłem dalej w stronę Izbicy. Inni pozostali zostali ponownie zebrani. Tych ludzi polska policja ponownie złapała i zaprowadziła z powrotem do fabryki tektury w Kole, gdzie ich umieszczono. Gdzie pozostał Kaus nie jestem w stanie sprecyzować, ponieważ więcej Kausa nie widziałem. Bomba lub odłamek go nie trafiły. Jest prawdopodobne, że Kaus po ucieczce natknął się na polskich żołnierzy i przez nich mógł zostać zamordowany. Po ucieczce zostałem ponownie schwytany przez polską policję pomocniczą między Kłodawą a Kołem i ponownie zabrany do Koła. Podczas eskorty znów uciekłem w stronę Izbicy. Przebywałem potem u moich przyjaciół. O Kausie nic więcej nie słyszałem i więcej go nie widziałem. Dalej chciałbym jeszcze donieść, że Kaus bardzo źle mówił po polsku."
W dniu 13 listopada 1940 roku żandarmeria przekazała sprawę zaginięcia Kausa burmistrzowi w Kole, któremu podlegała miejscowa policja. Przesłuchano osoby, które w omawianych dniach znajdowały się w fabryce tektury, a także te które zostały zabrane na dworzec, kiedy to nastąpił nalot niemieckich samolotów. Udało się dotrzeć do fabrykanta Baumgarta, który widział Juliusa Kausa zarówno w fabryce tektury jak i w drodze na dworzec kolejowy w Kole. Poinformował on, iż nie widział zaginionego wśród rannych (czym potwierdził wcześniejsze zeznanie Edmunda Zimmera) jak i wśród tych osób, które powróciły do fabryki. Prowadzone dochodzenie nie przyniosło żadnych nowych wskazówek, które mogłyby pomóc w ustaleniu miejsca pobytu Juliusa Kausa. Coraz bardziej prawdopodobna stawała się hipoteza, iż Kaus nie żyje.
Burmistrz Koła, po upływie dwóch tygodni, w dniu 28 listopada 1940 roku zwrócił się Centrali do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce w Poznaniu (Zentrale für die Gräber der ermordeter Volksdeutscher in den eingegliederten Ostgebieten Posen) z prośbą o podjęcie śledztwa. Był to urząd, powołany do życia w październiku 1939 roku przy ówczesnym Szefie Zarządu Cywilnego w Poznaniu Arthurze Greiserze, którego zadaniem było ustalanie strat mniejszości niemieckiej w Polsce. Ostateczną nazwę otrzymał w lipcu 1940 roku. Urząd zatrudniał kilkunastu pracowników, których zadaniem było wyszukiwanie przy pomocy władz lokalnych lub korespondencji z zainteresowanymi osobami grobów z miejscowymi Niemcami na terenie wszystkich ziem polskich pod okupacją niemiecką. Na podstawie zgłoszeń i identyfikacji zwłok sporządzano spisy i kartotekę osób które zaginęły lub zginęły w 1939 roku. W sprawie zaginionego Juliusa Kausa pracownicy Centrali w pierwszej kolejności skontaktowali się z jego bratem, Adolfem. W piśmie datowanym na 5 grudnia 1940 roku poproszono go o przedstawienie stanu uzębienia zaginionego, a więc podanie informacji, czy Julius Kaus posiadał jakieś braki w uzębieniu, czy miał plomby w zębach, sztuczne zęby, złote korony itp. Centrala niewątpliwie dbała o swoich interesantów. Adolf Kaus oprócz listu otrzymał pustą kopertę do wysłania odpowiedzi, która nie podlegała ostemplowaniu. Pomimo odpowiedzi udzielonej przez brata zaginionego nadal nie można było ustalić miejsca pochówku Juliusa Kausa.
W międzyczasie sąd w Kole również wszczął postępowanie w sprawie wyjaśnienia przyczyn śmierci Juliusa Kausa. W dniu 18 stycznia 1941 roku wystosował on pismo do Centrali do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce z prośbą o udzielenie informacji, czy jest jej znany ostateczny los Juliusa Kausa. Centrala trzy dni później udzieliła sądowi odpowiedzi, iż ciało Kausa nie zostało odnalezione lub względnie nie zostało zidentyfikowane i w związku z tym nic więcej nie są w stanie zrobić. Julius Kaus nigdy nie został odnaleziony, zapewne zginął w pierwszych dnia września 1939 roku.
Teczka zawierająca dokumenty, dotyczące poszukiwań zaginionego mieszkańca Pasieki znajduje się w zespole akt wytworzonych przez Centralę do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce w Poznaniu, której działalność zakończono ostatecznie w 1942 roku.
Na wstępie tekstu wspomniałem o interesującym załączniku. Jest nim karta członka Jungdeutsche Partei für Polen (JDP) należąca do Juliusa Kausa, która została udostępniona przez jego brata, Adolfa w celu ułatwienia poszukiwań. Frontowa okładka legitymacji opatrzona jest w znak graficzny partii oraz podstawowe informacje takie jak miejscowość grupy partyjnej, imię i nazwisko posiadacza karty, miejsce zamieszkania oraz numer członkowski. Tylna część również zawiera znak graficzny partii JDP oraz maksymę "Nichts für uns, alles für unser Volk!" (Nic dla nas, wszystko dla naszego narodu!). Wewnętrzna część karty członkowskiej pierwotnie zawierała zdjęcie Juliusa Kausa, które do naszych czasów nie zachowało się oraz podpis członka. Kolejne strony dokumentu to miejsca na znaczki, informujące o pobieranych składkach na rzecz JDP w poszczególnych latach (1937, 1938, 1939) i miesiącach. Warto zwrócić uwagę, iż w karcie członkowskiej użyto staroniemieckich nazwy miesięcy, tj: Hartung (Styczeń), Hornung (Luty), Lenzing (Marzec), Ostermond (Kwiecień), Wonnemond (Maj), Brachet (Czerwiec), Heuert (Lipiec), Ernting (Sierpień), Scheiding (Wrzesień), Gilbhard (Październik), Neblung (Listopad), Julmond (Grudzień). Karta członkowska była własnością partii. Informowała o tym adnotacja "Diese Karte bleibt Eigentum der Jungdeutsche Partei für Polen und ist vom Inhaber bei Austritt oder Ausschluß an die Partei zurückzugeben" (Ta karta pozostaje własnością Jungdeutsche Partei für Polen i jest przez właściciela zwracana do partii przy wystąpieniu lub wykluczeniu). Jest rzeczą trudną spotkać w archiwach niemal kompletną legitymację partyjną JDP z terenu gminy Izbica Kujawska.
Poniżej link do skanów karty członkowskiej jak i całej dokumentacji zebranej w sprawie zaginięcia Kausa. Zapraszam do lektury.
Błażej Nowicki
Na podstawie:
Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: 53/303/0 Centrala do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce - Poznań, seria: 2 Korespondencja w sprawie poszukiwań i identyfikacji poszczególnych osób, jednostka: 136.
[Karta członkowska JDP należąca do Juliusa Kausa skan nr 1] [Karta członkowska JDP należąca do Juliusa Kausa skan nr 2] [Julius Kaus aus Mühlental (Izbica), Kreis Warthbrücken (Koło) w zbiorach AP w Poznaniu]
|
Z ponurych kart historii gminy [2]: Zaginięcie Juliusa Kausa z Pasieki [SKANY]
Izbica do 1945r.
